«Լինելով մշեցի, մշեցու զավակ` չկարողացավ նահանջել իր սկզբունքներից, դարձավ ընդդիմություն և մնաց չհասկացված»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է ԵՊՀ արևելագիտության ֆակուլտետի փոխդեկան, թուրքագետ ՌՈՒԲԵՆ ՄԵԼՔՈՆՅԱՆԸ` արձակագիր, գրականագետ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՄԵԼՔՈՆՅԱՆԻ որդին: Հոր մահից տարիներ անց, ծննդյան 75-ամյակի առթիվ, նա հրատարակել է «Բառակերտ հուշարձան Հովհաննես Մելքոնյանին» գիրքը, որի շուրջ է հիմնականում ծավալվել մեր զրույցը: Այն հիշատակի տուրք է գրողի ծննդյան տարեդարձին, որը կնշվի փետրվարի 27-ին:

-Ռուբե՛ն, Հովհաննես Մելքոնյանը բավական ցավագին է արձագանքել Պարույր Սևակի` ավտովթարի զոհ դառնալուն: Մասնավորապես, նրա «Արյունարբու մրջյուններ» հուշ-պատմվածքը կարծես նախախնամության և կայացած փաստի հոգեվերլուծություն լինի: Տարիներ առաջ ինքն էլ ավտովթարի զոհ դարձավ: Լինելով այդքան տպավորապաշտ, զգացմունքային մարդ` երբևէ չի՞ խոստովանել, որ ինքն էլ ունի նման վախճանի արժանանալու մտավախությունը:
-Ընդհանրապես գրողը շատ հաճախ նմանվում է իր հերոսներին, ինչ-որ չափով դառնում նրանց նկարագրի կրողը: Իր կյանքի վերջին շրջանի հետաքրքրությունները պտտվում էին Պարույր Սևակի շուրջ, նրա ճակատագրական մահվան հանգամանքներն էր ուսումնասիրում: Ավելի ուշ սկսեց զբաղվել նաև Չարենցով: Եվ այս երկու գրողների ողբերգական ճակատագրերը կարծես համակել էին նրան լիովին: Ես դեռ փոքրուց գիտեի, որ հայրս միշտ զգուշանում էր փողոցն անցնելիս: ՈՒ նաև ուրիշներին, մեզ էր պատվիրում զգուշանալ: Եվ հետագայում ինձ համար ցավոտ մի բան իմացա: Ավտովթարից մոտ երկու ամիս առաջ նա մասնակցել է մի միջոցառման: Երբ դուրս են եկել փողոց, հայրս նայել է մի հեռացող մեքենայի հետևից և ասել. «Կյանքում ամենից շատ վախենում եմ մեքենաներից»: Սա արդեն վկայում է, որ նա ինչ-որ կանխազգացում ունեցել է: Այս դեպքի մասին պատմել է բանաստեղծուհի Մետաքսեն, և այդ հուշը գրառված է հորս նվիրված հուշերի գրքում:
-Հավելեմ, որ Մետաքսեի այդ հուշը տպագրվել է «Իրատես de facto»-ի էջերում։ Ձեր գիրքը շատ խոսուն վերնագիր ունի: Հիմա ոչ թե բառակերտ, այլ քարակերտ, մարմարակերտ, ոսկեձույլ հուշարձանների պաշտամունքի ժամանակներ են: Ի՞նչ եք կարծում, Հովհաննես Մելքոնյանի նման մարդիկ ու նրանց հիշատակը հավերժացնող արժեքները պիտի կարողանա՞ն հետ պահել հասարակությանը տոտալ նյութապաշտությունից:
-Հույս ունեմ, որ այդպես կլինի: Եվ վստահ եմ, որ հասարակության սերուցքի մեջ միշտ էլ բառակերտ հուշարձանները գնահատող մի խավ, մի շերտ, այնուամենայնիվ, կա, որի ձայնն այսօր այնքան էլ լսելի չէ, գործն այնքան էլ տեսանելի չէ, ցավոք: Այո՛, այսօր գերիշխող են այսրոպեական նյութապաշտական որակները, բառակերտ հուշարձանների արժևորման ժամանակներ չեն: Բայց ես գիրքը վերնագրել եմ այդպես` շատ երկար մտածելով այդ ընտրության մասին: Սկզբում մտածում էի հուշերի գրքին բնորոշ մի ստանդարտ վերնագիր դնել, բայց հետո թերթեցի հորս գրառումները: Նա բազմաթիվ տարբերակներ է գրառել` որևէ վերնագիր ընտրելու նպատակով: Գրքի առաջաբանում գրել եմ` քանի որ հայրս կենցաղում էլ դեմ էր շռայլություններին, ավելորդ շքեղություններին, ես էլ նրա 75-ամյակը որոշեցի նշել այս գրքի տեսքով, ոչ թե նախապես ունեցածս որոշման համաձայն` նրա շիրմին քարե կիսանդրի կանգնեցնելով: Նրա գրառումներում այսպիսի միտք կար. երբ քաղաքում ավելանում են շքեղ գերեզմանները, նշանակում է` շատացել են գողերը: Այս գրառումը ամբողջովին հեղաշրջեց ինձ, և ես որոշեցի հորս հիշատակին կանգնեցնել բառերի հուշարձան: Վերնագիրը հենց այդտեղից ծնվեց: Այս գրքում եղած խոսքերը գնահատանքի խոսքեր են, որոնք յուրօրինակ հուշարձան են գրող, գիտնական Հովհաննես Մելքոնյանի հիշատակին:

-Ինչպե՞ս կարժևորեք գիրքը` որպես հեղինակ և որպես Հովհաննես Մելքոնյանի զավակ:
-Ես իսկապես այդ երկվությունն ունեցել եմ. պահպանել օբյեկտիվությունը` որպես գրքի կազմող, խմբագիր, և տուրք չտալ սուբյեկտիվիզմին` որպես որդի: Ի վերջո, հրատարակության եմ ներկայացրել մի քանի անգամ խմբագրված, փոփոխությունների ենթարկված տարբերակը: Փորձել եմ զերծ մնալ տարատեսակ գրական վեճերի, բամբասանքների դաշտը մտնելու գայթակղությունից: Փորձել եմ հնարավորինս զուսպ ներկայացնել գրողին, այն ժամանակաշրջանը, որում նա ապրել է, այն խնդիրները, որոնք նա ունեցել է: Եվ ամբիոնը տրամադրել եմ այն մարդկանց, ովքեր կյանքի տարբեր փուլերում առնչվել են հորս հետ: Դրանք նրա գրող ընկերներն են, գրականագետները, դերասանները: Նույնիսկ գտել եմ այնպիսի մարդկանց, ովքեր թեկուզ մտերիմ չեն եղել Հովհաննես Մելքոնյանի հետ, բայց ինչ-որ մի դրվագի սահմաններում առնչվել են, ինչ-որ հետաքրքիր հուշ, հուզիչ պատմություն ունեն` կապված նրա հետ: Օրինակ` ՀՀ վաստակավոր նկարիչ Հաղթոն` Հաղթանակ Շահումյանը, որ նրա հետ ճանապարհորդել է Ամերիկայում, կամ նրա դասընկերը, որի հետ հայրս սովորել է Գյումրիի Ղ. Աղայանի անվան դպրոցում, պատմել են փոքրիկ դրվագներ հորս կյանքից: Ես փորձել եմ այդ ամենն ամփոփել գրքում: Իմ գլխավոր նպատակը` որպես գրքի խմբագրի, եղել է հորս կերպարի հնարավորինս բազմակողմանի բացահայտումը: Հովհաննես Մելքոնյանը եղել է 60-ականների գրական կյանքի ակտիվ ներկայացուցիչը, որոշակի վարչական դիրք է զբաղեցրել գրական դաշտում, բայց ինչ-ինչ պատճառներով, կարծում եմ, լավ չի ներկայացված գրականագիտության մեջ։ Ես ցանկացել եմ այդ բացն ինչ-որ կերպ լրացնել: Եվ գրքում հանդես եկած հուշերի հեղինակներն էլ խոստովանել են, որ շատ հաճախ իրենք գնահատականներում ժլատ են եղել Հովհաննես Մելքոնյանի կենդանության օրոք, և գիրքը յուրօրինակ հարթակ է դարձել այդ ուշացած, ժամանակին չասված խոսքերի համար: Իմ գլխավոր նպատակը, երևի թե, կատարված է, և ես դրանից լավ եմ զգում: Կա ևս մի կարևոր խնդիր. ես փորձել եմ այս գրքի մեջ կարմիր թելով անցկացնել Հովհաննես Մելքոնյանի կերպարը, խոսքերը, մտածելակերպը: Դա լավագույնս երևում է գրքի վերջում: Ես առաջին անգամ տպագրել եմ Հովհաննես Մելքոնյանի և Մուշեղ Գալշոյանի նամակագրությունը: Նրանք հոգեհարազատ, գաղափարակից ընկերներ են եղել: 1970-71 թթ. Մուշեղ Գալշոյանը գտնվում էր Մոսկվայում, և նամակագրական կապ էր հաստատվել նրա ու հորս միջև: 10-ական նամակ են նրանք գրել իրար, որոնցում ոչ այնքան կենցաղային, անձնական խնդիրներ են քննարկել, որքան գրական, գաղափարախոսական: Եվ ես այդ նամակներն այնպես եմ համադրել ու տեղադրել գրքում, որ դա դարձել է յուրօրինակ հարցուպատասխան երկու ընկերների միջև: Այդտեղ երևում է 1970-ականների հայկական գրական միջավայրը, ազգային խնդիրներով զբաղվող գրողների նկարագիրը, գրականագիտական մտքի ընթացքը: Կարծում եմ` դա ևս բացահայտում է գրողի կերպարը: Գրքի առաջաբանի հեղինակն եմ ես: Նաև մի հոդված ունեմ, որ կոչվում է «Շարունակվող և շարունակական զրույց»: Ես փորձել եմ ներկայացնել կյանքի այն ընկալումը, որը հորիցս փոխանցվել է ինձ: Ես երկու ուխտ եմ արել իր մահից հետո: Մեկը վերաբերում է պապիս` Ռուբեն Մելքոնյանին, ում անունն եմ ես կրում: Հովհաննես Մելքոնյանը երեք տարեկանում էր հորը կորցրել և անսահման հայրապաշտ էր: Նրա բոլոր գրքերը նվիրված են հորը: Պապս մասնակցել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին: Գերի է ընկել, ապա եղել է Հայկական լեգեոնի կազմում: Եվ հետագայում համագործակցել է հոլանդական դիմադրության շարժման հետ, սպանվել գերմանացիների կողմից ու թաղվել Հոլանդիայում` զինվորական պանթեոնում: Հայրս ամբողջ կյանքում փնտրել է իր հորը: Եվ միայն նրա մահից հետո ես կարողացա գնալ Հոլանդիա, գտնել պապիս շիրիմը և նրա զոհվելու վայրը, որտեղ հուշարձան է կանգնեցված` ի հիշատակ յոթ հայերի: Քրիստոնեական մոտեցմամբ մարդը հող է և հող է դառնում: Ես, այդ տրամաբանությանը հետևելով, մի բուռ հող բերեցի պապիս գերեզմանից և լցրի հորս շիրմին: Եթե մարդը, ի վերջո, հող է դառնում, ես մտածում եմ, որ թեկուզ հետմահու այդ կերպ հայր և որդի կմիավորվեն:
-Ասում եք, որ Հովհաննես Մելքոնյանին քիչ են գնահատել, բայց Հովհաննես Շիրազի նման անաչառ մարդն այսպես է արտահայտվել նրա մասին. «Մեր նորօրյա հայ Գոգոլն է»: Դուք հավանաբար նկատի ունեք կյանքի վերջին տարինե՞րը, երբ Հովհաննես Մելքոնյանը հայտնվել էր հայ գրականության ընդդիմադիր դաշտում, հիմնադրել էր Հայ գրողների միավորումը և մի տեսակ օտարված էր ընդհանուր գրական կյանքից: Այդ տարիներին ինչպե՞ս եք անդրադարձել գրքում:
-Իհարկե, այդ տարիներին անդրադարձել եմ: Դրանք այն տարիներն էին, երբ հայրս, ըստ էության, անտեսվեց գրական դաշտում: Պատճառն այն էր, որ նա, հետևելով ժամանակի տրամաբանությանը, 1990-ականներին առաջարկել էր վերանվանել Հայաստանի գրողների միությունը Հայ գրողների միության: Դա հնարավորություն կտար սփյուռքահայ գրողներին նույնպես անդամակցելու այդ կառույցին: Լինելով մշեցի, մշեցու զավակ` չկարողացավ նահանջել իր սկզբունքներից, դարձավ ընդդիմություն և մնաց չհասկացված: Շատերը դա անվանեցին անձնական ամբիցիաների դրսևորում, և Հովհաննես Մելքոնյանը, ըստ էության, դարձավ թիրախ` անտեսման թիրախ: Ես երբևէ չեմ կարող հասկանալ, որ Գրողների համահայկական համագումարին Հովհաննես Մելքոնյանն անգամ հրավիրված չէր, հրավիրատոմս անգամ չէր ստացել, այն դեպքում, երբ այդ համագումարին մասնակցում էին ամենաանհայտ, սկսնակ գրողները: Անկախ գրական, քաղաքական, գաղափարական հայացքներից` այս բանն անթույլատրելի էր: Եվ նմանատիպ շատ այլ խնդիրներ կային վերջին տարիներին, երբ գնահատվում էին ոչ իսկական արժեքները: Այդ երևույթը բնորոշ էր նաև գրականությանը: Այն գրքերը, որ տպագրվում են այսօր, այն գրողները, ովքեր պետական մրցանակների, մեծարանքի են արժանանում, դրանք չեն իրական արժեքները: Իրական արժեքները, ինչպես հաճախ, այս դեպքում էլ անտեսվում են: Ես դա նկատի ունեի` ասելով, որ վերջին տարիներին ինչ-ինչ անձնական, սուբյեկտիվ պատճառներով հայրս անտեսված էր գրական դաշտում:
-Ձեր կազմած գրքում կան նաև այդ անտեսողների հուշերը, այո՞:
-Ես փորձել եմ հրապարակ ստեղծել տարբեր կարծիքների համար: Հովհաննես Մելքոնյանին լավ ճանաչողները գիտեն, որ նա մտերիմների շատ լայն շրջանակ չուներ: Թույլ չէր տալիս, որ իրեն մոտենան: Եվ գրքում հանդես են եկել մարդիկ, ովքեր Հովհաննես Մելքոնյանի հետ եղել են տարբեր ճակատներում, բացահայտ քննադատել են իրար: Բայց մարդիկ, խորքային առումով, գնահատանքի խոսքեր ունեին, որոնք ասվեցին այս գրքի շրջանակներում: Մասնավորապես մարդիկ կան, ովքեր խոստովանություններ են արել` կապված գրողների երկու միությունների առճակատման հետ, մարդիկ, ովքեր այն ժամանակ եղել են Հովհաննես Մելքոնյանի ընդդիմախոսների մեջ և բացահայտ հալածել են հորս: Նույն Աբգար Ափինյանը խոստովանել է, որ իրեն ստիպել են Հովհաննես Մելքոնյանի ձեռքից վերցնել նրա աշխատասենյակը, երբ անգամ իրերը դուրս բերված չէին այնտեղից: Եվ նմանատիպ այլ դեպքեր: Կան նաև ուշացած խոստովանության խոսքեր այն մասին, որ գուցե և Հովհաննես Մելքոնյանը ճիշտ էր, և իրենք չեն կարողացել նրան հասկանալ ու գնահատել:
-Հովհաննես Մելքոնյանը պարզապես ստեղծագործող, գրող չէր: Նա գիտնական էր, գրականագետ: Ինչպե՞ս էր նրա մեջ համադրվում գիտնականի հավասարակշռված, կանոնիկ էությունը գրողի հախուռն, զգացմունքային որակների հետ:
-Կարծում եմ, որ այդ երկու էությունները նրա մեջ միաձուլվել էին, և նա դարձել էր մի փոքր ստանդարտից դուրս գրող և ստանդարտից դուրս գրականագետ: Եթե նա մի բան սիրում էր, սիրում էր, չէր սիրում, չէր սիրում: Դա և՛ գեղարվեստական գործերին էր վերաբերում, և՛ ավելի շատ` գրականագիտական հայացքներին: Նա միշտ արտահայտում էր իր հստակ կողմնորոշումը և դրանով տարբերվում գործող չափանիշներից: Դա ինչ-որ տեղ պետք էր, որովհետև այդպես ճեղքվում էր լճացման, ճահճացման մթնոլորտը գրական դաշտում:
-Դուք նաև հրատարակության եք պատրաստում Հովհաննես Մելքոնյանի երկերի լիակատար ժողովածուն: Քանի՞ հատոր այն կկազմի, և որքա՞ն ժամանակում կավարտեք գործը:
-Կենդանության օրոք հայրս արդեն թղթապանակներում դասդասել էր իր ստեղծագործությունները և մտածում էր, որ դրանք կկազմեն 7 հատոր: Ես ենթադրում եմ, որ կլինի 5-6 հատոր: Այս տարի մենք ընթերցողներին կներկայացնենք երկերի ժողովածուի առաջին հատորը: ՈՒզում եմ մեկ հատոր առանձին նվիրել նրա հրապարակախոսական բնույթի գործերին: Սա շատ եմ կարևորում: Հիմա հաճախ են խոսում այն մասին, որ գրողը չի մասնակցում հասարակական, քաղաքական կյանքին, մեր շուրջը կատարվող իրադարձություններին չկա գրողի արձագանքը: Ես այդ հատորով ուզում եմ ցույց տալ, որ Հայաստանի Հանրապետության կյանքի տարբեր փուլերում, տարբեր ցնցումների ժամանակ Հովհաննես Մելքոնյանը արձագանքել է կատարվածին` որպես անկախ գրող, մտավորական` չունենալով ոչ մի կուսակցական պատկանելություն: Նա ցույց է տվել, որ գրողը պիտի միշտ լինի ընդդիմադիր. ոչ թե ընդդիմադիր կուսակցական, այլ ընդդիմադիր` որպես հասարակական, քաղաքական տարբեր երևույթներն առողջ քննադատող անհատականություն: Եվ այդ քննադատությամբ էլ նա պիտի փորձի ճիշտ ուղղորդել այն ընթացքները, որոնք առկա են հասարակության, պետության կյանքում:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ